Shkruar nga: Ermira Babamusta, Ph.D., Nju Jork
*Nga libri i Ermirës, aktualisht në punë e sipër, me titull “Kosova: Dilema e Ballkanit – Diplomaci shumëpalëshe në shtet-formim”.
* Përktheu nga anglishtja, Edlira Babamusta.
Ermira Babamusta
Realiteti i Kosovës: E vërteta e pazbuluar
Si mundet t’i mbijetojë dikush luftës që rrëmbeu jetën e 12.000 shqiptarëve të Kosovës, që dëboi 863.000 shqiptarë nga Kosova dhe që zhvendosi të paktën 90% të popullatës shqiptare kosovare gjatë luftës? (Tetor 1999, vlerësimet e UNHCR-së, të cituara në OSBE – “Kosova: Siç shihet, ashtu tregohet”, 6 dhjetor 1999). Si mund të përpiqesh që ta rindërtosh jetën, kur dhembja të gjurmon nga pas, gjatë gjithë jetës tënde, duke mos ditur se përse u vranë personat e tu më të dashur? E vërteta është se kjo dhimbje nuk do të “mposhtet” kurrë, por ndoshta drejtësia mund ta lehtësojë ndopak.
Egzona dhe Gëzim Kunoviku, viktima të luftës në Kosovë kanë filluar të ‘pranojnë’ vdekjen e prindërve të tyre. Megjithatë, përgjigja e panjohur se përse u vranë prindërit e tyre e bën pothuajse të pamundur që të bashkohen ato copëza të thyera të jetës së tyre. Është një luftë e përditshme që ata të lënë mbrapa kujtimin më të dhimbshëm të jetës së tyre dhe një ndjekje e vazhdueshme për të zbuluar të panjohurën. Ajo që të indinjon më tepër është se tashmë askush nuk ka paguar për vdekjen e Z. dhe Znj. Kunoviku.
- Në foto: Zylije dhe Namon Kunoviku, viktima të pafajshme të Luftës së Kosovës
Egzona i shpëton plumbave të skuadrës së vrasjeve
“Gjatë luftës së Kosovës, për arsye sigurie, prindërit nuk i lejonin fëmijët ta kalonin natën në shtëpi. Më 24 prill 1999, Egzona, një vajzë 9-vjeçare vendos të qëndrojë në shtëpi me nënën e saj, ndërsa vëllai i saj, Gëzimi, largohet atë natë. Përafërsisht rreth orës 09.00 të mbrëmjes, dikush vjen dhe vret babanë e saj, dhe ndërsa ajo është duke qarë në prehërin e nënës, mbi nënën e saj qëllojnë katër herë. Mrekullisht Egzona shpëton. Duke mos pasur asnjë vend për të shkuar, ajo përfundon duke fjetur në prehrin e nënës së vdekur, deri të nesërmen, kur vëllai i saj kthehet në shtëpi dhe zbulon mizorinë” (Roko Markolovic, drejtor dhe shkrimtar i dramës “Përse i vratë prindërit e mi?”).
Vëllai i Egzonës i shpëton vdekjes
“Pa asnjë lloj shpjegimi, vetëm se familja ime ishte shqiptare dhe po qëndronin në pragun e shtëpisë së tyre, ata i vranë të dy prindërit e mi para syve të motrës sime, që në atë kohë ishte vetëm nëntë vjeçe. Motra ime përjetoi traumën më të madhe të jetës së saj. Edhe pse ajo kishte jetuar vetëm 9 pranvera, ajo përjetoi fillimisht vrasjen e gjakftohtë të babait tim dhe më pas të nënës sime, fjalët e fundit të së cilës ishin: “Faleminderit Zot që djali im nuk është këtu!”, ndërkohë që motra ime e shtrëngonte duke u mbajtur pas këmbëve të saj. Unë nuk mund të jap një shpjegim konkret, se përse motra ime doli e gjallë pas kësaj, por mendoj se në atë moment, ajo duhet të ketë humbur vetëdijen dhe ndoshta ata duhet të kenë menduar se ajo kishte vdekur.
Në mëngjesin e së dielës, më 25 prill, u ktheva në shtëpi me të dashurën time, sepse natën e kisha kaluar tek një kushëriri im në qytet, sipas kërkesës së babait tim. U ktheva në shtëpi, pa pasur një ide se kishte ndodhur një tragjedi e tillë dhe e paparë. Sapo hyra në oborr, pashë babanë tim të shtrirë në pragun e derës me fytyrë në dysheme, dhe diametri i gjakut të grumbulluar rreth e përqark tij ishte rreth një metër. Plumbi e kishte goditur në kokë. Ndërsa, në hyrje të shtëpisë një-katëshe, në një pozicion gjysëm të shtrirë në divan, gjeta nënën time që e kishin vrarë gjithashtu, edhe ajo e mbuluar në gjak. Motra ime ishte zgjuar, e tronditur dhe e mbuluar në gjak. Sapo më pa mua, ajo u ngrit dhe më tregoi se çfarë kishte ndodhur.
Ky ishte momenti i fundit që kam qenë në shtëpinë time, sepse menjëherë pasi mbulova trupat e prindërve të mi me xhaketën që kisha veshur atë ditë, unë dhe motra shkuam tek kushërinjtë tanë. Më vonë mësova se trupat e prindërve tanë i kishin marrë disa njerëz romë, të cilët në atë kohë bashkëpunonin me serbët, dhe i kishin varrosur tek varrezat. Vetëm kur forcat e NATO-s detyruan ushtrinë serbe të largohej, unë kam qenë në gjendje të vizitoj varret e prindërve të mi për herë të parë më 16 qershor 1999″ (Intervistë me Gëzim Kunovikun, Prishtinë, Kosovë, 17 prill 2007 cituar tek “Bisedimet për statusin e Kosovës: Një rast i negociatave ndërkombëtare” nga Ermira Babamusta, faqe 129).
Egzona sot
“Pas ngjarjeve të 24 prillit, jeta e Egzonës ishte krejtësisht e ndryshme. Edhe pse ne u përpoqëm t’i ofrojmë asaj një jetë sadopak normale, ne e dinim se thellë në shpirt diçka i mungonte dhe se ndjente një boshllëk. Për fat të mirë, ajo ende kishte vullnet për të jetuar. Në fillim kam kërkuar t’ia ndryshoj shkollën Egzonës, sepse ajo duhej të kalonte çdo ditë nëpër të njëjtën rrugë ku ndodhej shtëpia e shkatërruar. Nuk doja që motra ime e vogël të përballej përsëri më këtë traumë. Sidoqoftë, rezultoi se ajo e kishte më të vështirë tek shkolla e re, sepse ndjehej akoma më e vetmuar dhe e izoluar. Ajo filloi të mbyllej në vetvete, nuk ishte në gjendje të bisedonte me askënd, apo të krijonte miqësi të reja në atë moshë të brishtë. Kështu që unë vendosa ta ktheja në të njëjtën shkollë fillore, ku ishte më parë.
Pas përfundimit të Shkollës së Mesme të Shkencave të Natyrës, ajo u pranua në Universitetin e Prishtinës, departamenti i Ekonomisë, për të ndjekur degën Menaxhim dhe Informatikë. Ajo u bë e pavarur, më e gjallë, shumë ambicioze dhe e motivuar. Ajo filloi të zinte miqësi, të tregonte interes në udhëtime dhe madje mori dhe patentën e makinës. Ajo është një shofere shumë e zonja tani.
Më vonë, gjatë punës sime me Ushtrinë Amerikane në Afganistan, Egzona shprehu interes për të ardhur dhe për të punuar atje. Ajo donte që të kishte një përvojë të ndryshme në jetë, dhe gjithashtu për të dhënë kontributin e saj me ushtrinë amerikane, duke shprehur në këtë mënyrë falenderimin nga ana e saj për ndërhyrjen dhe ndihmën e jashtëzakonshme që Amerika i ka dhënë Kosovës. Ajo punoi për një vit për Korporatën Fluor në zyrën e menaxhimit për të mbështetur ushtrinë amerikane në Lindjen e Mesme” (Intervistë me Gëzim Kunovikun, Nju Jork, 6 prill 2012).
- Në foto: Egzona Kunoviku, mbijetuese e Luftës së Kosovës
Pasi punoi në Lindjen e Mesme, Egzona u kthye në atdhe për të mbaruar studimet në Prishtinë dhe aktualisht po përgatitet për provimet përfundimtare të vitit të dytë. Ajo planifikon të ndjekë edukimin shkollor të mëtejshëm dhe atë pasuniversitar.
Megjithëse Egzona i mbijetoi ngjarjeve të tmerrshme, ajo nuk i ka shpëtuar dhimbjes. Egzona zgjohet ende natën si rrjedhojë e kujtimeve të luftës dhe masakrës së kryer ndaj familjes së saj. Është gati e pamundur që një vajzë e re të dëshmojë një krim të tillë të frikshëm dhe pas kësaj të mbijetojë. Por ajo luftoi përsëri dhe ndryshoi jetën e saj. Ajo tani po ndjek pasionet e saj dhe po krijon një jetesë të pavarur.
Ndërkohë që femrat në Kosovë morën pjesë në luftë në mënyra të ndryshme, ato konsiderohen heroina, ikona dhe drejtuese. Ato tani janë forca lëvizëse prapa transformimit social dhe janë duke udhëhequr vendin në frontin demokratik, kushtetues dhe ekonomik (Fjala e Sekretares së Shtetit Hillary Clinton, Prishtinë, Kosovë, 13 tetor 2010).
Egzona është një ndër mbijetueset e heroinave femra të luftës së Kosovës. Ajo është me të vërtetë frymëzuese. Ajo është simboli i guximit, i virtytit dhe i shpresës, simbole këto që na bëjnë të jemi modestë dhe na mbajnë me shpresë.
“Ajo që gëzoj në jetë para së gjithash është familja. Më pëlqen gjithashtu të udhëtoj me miqtë e mi për të parë vende të ndryshme. Më pëlqen kur mësoj gjuhë të ndryshme, veçanërisht, gjuhët latine, si italisht dhe spanjisht. Në të ardhmen e afërt e shoh veten si një ekonomiste të suksesshme, dëshiroj të ndjek studimet pasuniversitare, ndoshta jashtë Kosovës.
Gjatë vizitës sime këto kohët e fundit në Nju Jork, kam shijuar ushqime të mrekullueshme në restorante të shkëlqyera dhe kam takuar njerëz të mëdhenj që më ofruan mikpritjen e tyre për të më treguar vendet më të bukura të qytetit. Më pëlqeu mënyra e jetesës në SHBA. Ajo është ndryshe nga vendet që kam vizituar në Evropë si Gjermania, Hollanda dhe Suedia,” tha Egzona.
- Në foto: Ermira Babamusta dhe Egzona Kunoviku në Memorialin e 9/11-ës në Terrenin Zero, prill 2012, NYC
Gëzimi sot
Gëzimi, njëzet e dy vjeç në kohën e incidentit, u shkatërrua psikologjikisht. Ai kishte mbetur pa të holla dhe e gjithë shtëpia ishte e djegur. Ai duhej të punonte shumë për t’u kujdesur për familjen, duke mos pasur asnjë mbështetje dhe asnjë ndihmë risistemimi nga qeveria.
Gëzimi tani është i martuar me gruan e tij tërheqëse, Ermirën dhe ata jetojnë të lumtur në Kosovë. Ata kanë katër fëmijë: Labeat (12), Alba (9), Jon (6) dhe Rron, ku djali më i vogël është gjashtëmbëdhjetë muajsh. Gëzimi është një individ me karakter të fortë dhe të vendosur, me një pasion për të ndihmuar të tjerët. Ai rrezikoi jetën e tij për të shpëtuar atë të të tjerëve. Prindërit e tij padyshim do të kishin qenë shumë krenarë me të, nëse do të kishin parë se çfarë njeriu i jashtëzakonshëm është ai sot.
- Në foto: Gëzim Kunoviku, mjek
“Humbja e prindërve të mi të dashur nuk ishte e vetmja gjë me të cilën duhej të përballesha. Ishte shumë më tepër! Unë mbeta pa shtëpi, pa punë, pa para, asgjë fare. Dhe në të njëjtën kohë më duhej të kujdesesha për motrën dhe gruan time. Më vonë u bëra baba, kështu që nuk kishte zgjidhje tjetër, veçse të ndërprisja studimet e mia të pesë viteve dhe të punoja. Unë thjesht nuk mund të vazhdoja ta mbaja më familjen time.
Pas shumë vështirësish, jam diplomuar nga universiteti dhe u emërova mjek në korrik të vitit 2009. Kam filluar punën si vullnetar në Qendrën Emergjente në Prishtinë. Në prill të vitit 2010 unë iu bashkova Ushtrisë Amerikane të vendosur në Afganistan, ku kam punuar për 16 muaj si mjek. Pas kësaj u ktheva në Vushtrri (Kosovë) për të punuar në Qendrën Emergjente. Së shpejti pritet që të filloj trajnimin mjekësor në anasteziologji.
Si familje ne ia kemi dalë mbanë vetë dhe kemi bërë përpara. Jam i lumtur që Egzona, motra ime po realizon pikësynimet e saj dhe po ndjek ëndrrat e saj në jetë. Unë i jam shumë mirënjohës gruas sime të mrekullueshme, Ermirës, e cila ka qenë mbështetja ime e vetme gjatë gjithë kësaj kohe shumë të vështirë. Ermira ka qenë shtylla e familjes dhe më ka mbajtur të fortë. Ajo di si të më motivojë dhe inkurajojë. Ajo nuk më la asnjëherë vetëm për një moment dhe kurrë nuk pushoi së kujdesuri për Egzonën dhe fëmijët tanë” (Intervistë me Gëzim Kunovikun, Nju Jork, 6 prill 2012).
Përgjegjshmëria dhe drejtësia për viktimat e luftës
Rindërtimi i Kosovës së pasluftës ka qenë një betejë e rëndësishme e pajtimit dhe rimëkëmbjes politike dhe sociale. Mbi 810.000 refugjatë janë kthyer në Kosovë që nga dhjetori 1999 (Departamenti i Informimit Publik të OKB-së, “Sjellja e paqes në Kosovë: gjashtë muajt e parë”, dhjetor 1999). Pas shpalljes së pavarësisë në vitit 2008, Kosova e re ka qenë në procesin e rindërtimit si një komb sovran. Qeveria e Kosovës tani duhet të vendosë si t’i zgjidhë sa më mirë çështjet e pasojave të luftës, si p.sh., krimet kundër njerëzimit dhe abuzimet e të drejtave të njeriut. Gjyqësori i Kosovës duhet të zhvillojë dhe zbatojë strategji që trajtojnë plotësisht krime të tilla. Personat përgjegjës për vrasjet, shkatërrimet masive dhe dëbimet me forcë që tundën Kosovën në vitin 1998 – 1999 duhet të sillen para drejtësisë. Organizatat ndërkombëtare si Kombet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian e kanë për detyrë të shikojnë nëse drejtësia po zbatohet.
Si mund të ketë pajtim në një shoqëri që nuk e zbaton drejtësinë për viktimat? Çdo strategji juridike që merret me pajtimin, duhet të plotësohet nga një strategji që ndihmon viktimat. Për Familjen Kunoviku ka qenë mungesa e përgjegjësisë që autorët nuk janë kapur. Egzona dhe Gëzim Kunoviku mendojnë prerazi se drejtësia e tyre është lënë mënjanë.
“Gjatë luftës kam menduar se si do të ishte liria? Unë kam shpresuar për një shoqëri të ndryshuar dhe të drejtë në Kosovë. Kam imagjinuar se vrasësit e prindërve të mi dhe atyre që kanë kryer gjenocid në Kosovë do ta shohin veten një ditë në gjykatë. Megjithatë ajo ditë nuk erdhi kurrë. Madje dhe procesi i përgjegjshmërisë nuk është bërë asnjëherë siç duhet. Në Kosovë aktualisht ka akoma njerëz dhe trupa të humbur. Serbia refuzon të japë informacion për vendndodhjen e trupave të vdekur. Në rajonin e Serbisë zbulohen shpesh varre masive.
Unë kam pasur besim të plotë që Ministria e Drejtësisë do ta hetonte më tej vdekjen e prindërve të mi dhe do të dërgonte një kërkesëpadi pranë gjykatave më të larta, por kjo nuk ndodhi kurrë. Kanë kaluar trembëdhjetë vjet tashmë që kur ka ndodhur kjo ngjarje dhe ne nuk kemi marrë asnjë përgjigje. Duket se pas gjykimit të Millosheviçit në Tribunalin e Hagës, që përfundoi me vdekjen e tij misterioze në burg, edhe rastet e krimit në Kosovë janë mbyllur gjithashtu” (Intervistë me Gëzim Kunovikun, Nju Jork, 6 prill 2012).
Drama e Roko Markolovic-it është nxjerrja në pah e të vërtetës
Një dramë e thjeshtë, por njëkohësisht mjaft emocionuese dhe triumfuese
Skenaristi dhe regjisori Roko Markolovic e ka dëgjuar ngjarjen në vitin 2007 nga një pjesëtar i familjes, ndërkohë që xhironte filmin e tij “Fati im: Një histori dashurie shqiptare” në Kosovë. Ai ishte i shqetësuar që drejtësia për Egzonën dhe Gëzimin nuk ishte vënë në vend. Ai intervistoi Gëzimin për të nxjerrë në pah “krimet e padukshme të luftës” së Kosovës. Ai shkroi një dramë të titulluar “Përse i vratë prindërit e mi?” për të ndarë ndjenjat e intervistës me publikun amerikan. Drama me regji të Roko Markolovic, dhe prodhuar nga Diana Cena u shfaq në Bronks, në janar të vitit 2012, në teatrin “UFT Theatre” dhe në Manhatan, në prill 2012 në teatrin “Joria Theatre”.
- Foto nga Alex Selimaj
“Kur e dëgjova këtë histori ishte e qartë se cili ishte qëllimi i vrasësit. Ata donin t’i dërgonin një mesazh shqiptarëve se asnjë shqiptar nuk ishte i sigurt. Mesazhi ishte, “shporruni ose do t’ju vrasim”! Nuk mund të mendoj se ka një person më të pafajshëm që të humbasë jetën e tij se dikush që është ulur në shtëpinë e tij, duke parë punën e tij dhe duke pirë një kafe”, tha Roko Markolovic.
Roko Markolovic është një drejtues mjaft i talentuar dhe një shkrimtar i jashtëzakonshëm. Krijimtaria e tij paraprijëse dhe vetëbesimi i tij janë mbresëlënëse, gjë që ofron një stil të ri të tregimit të ngjarjes dhe një drejtim vëzhgimor. Ai është skenaristi/regjisori i tri filmave me metrazh të gjatë, “Dhurata ime e Krishtlindjeve”, “Deri në vdekje” dhe “Fati im: Një histori dashurie shqiptare”. Roko kthehet në skenë si regjisori i dramës “Përse i vratë prindërit e mi?” Më parë ai ka drejtuar “Makbeth”,“Të gjithë bijtë e mi”, “Nuk ka dalje”, “Mendjemadhësi” dhe “Kopshti zoologjik prej qelqi”.
“Pse i vratë prindërit e mi?” është një dramë e fuqishme që përshkruan agoninë e një vajze të re, Egzonës, që mbijetoi në luftën e Kosovës, ndërkohë që dëshmoi vrasjen e prindërve të saj. Kjo është një shfaqje e fuqishme dhe e paharrueshme që të lë pa fjalë, pasi dëshmon një krim të tillë. Publiku njëjtësohet me ngjarjet në dramë në një nivel të thellë emocional dhe intelektual, që mishëron pasionin dhe të shprehurit e drejtuesit të saj. Regjisori i shkëlqyer Roko Markolovic e ka përgatitur skenën për diçka më tepër se thjesht një shfaqje skene dhe një dramë historike. Përvoja i jep publikut një masë të realitetit duke qenë dëshmitarë në vrasje – një zgjim të vërtetë. Ajo të stimulon ngacmimin e mendimeve gjatë bisedave mbas shfaqjes së dramës për drejtësinë/padrejtësinë, faljen, mbijetesën, sfidën dhe shërimin.
“Unë nuk doja që spektatorët të vinin dhe të argëtoheshin. Doja që ata të përfshiheshin në këtë ngjarje. Doja që shikuesit të ndienin dhimbjen e vuajtjeve që kaloi kjo familje. Doja të ndjenin për Egzonën. Doja që ata të jenë dëshmitarë. Asnjë fjalë nuk mund ta përshkruajë më mirë ndjenjën e publikut sa lotët që rridhnin nga fytyrat e tyre, ndërkohë që dëshmonin këtë mizori,” tha zoti Markolovic.
- Në foto: Egzona & Gëzim Kunoviku dhe Dia Zyrafete Cavdarbasha (në mes), në teatrin “Producer’s Club”, NY. Dia është një aktore e talentuar në moshë të re, e cila ka luajtur rolin e Egzonës në këtë dramë. Ajo është në klasën e pestë, e cila ndjek shkollën “Shkolla Shqipe” në Bronx.
Egzona dhe Gëzimi ishin midis spektatorëve në sallë në teatrin “Joria Theatre” gjatë shfaqjes në prill 2012. Ishte shumë e vështirë dhe emocionale për të dy ata të shikonin aktorët që rikrijonin natën e tmerrshme të vrasjes së prindërve të tyre. Prania e tyre ishte mbajtur një surprizë për aktorët deri në fund të shfaqes, kur producentja Diana Cena mbajti një seancë Pyetjesh & Përgjigjesh, ku ajo prezantoi Egzonën dhe Gëzim Kunovikun. Egzona dhe Gëzimi udhëtuan nga Kosova në Nju Jork për të përkrahur dhe mbështetur punën e mahnitshme të drejtorit dhe dramën e shkruar për ta.
- Në foto: Regjisorja Diana Cena duke prezantuar Egzona dhe Gëzim Kunovikun para artistëve, punonjësve dhe spektatorëve të shfaqes, gjatë seancës Pyetje & Përgjigje, pas prezantimit të dramës në teatrin “Joria Theatre”, NYC (prill 2012)
Aktorët interpretojnë në një mënyrë mahnitëse, ku çdo shfaqje zbulon detaje të gjallërishme dhe ndjenja përfshirëse. Ndërkohë që në skenë dy vrasësit hapin zjarr me të shtëna armësh, rol që interpretohet nga atkorët e talentuar Agim Jimmy Rrugova dhe aktorin me prirje Alban Veliu, publiku mban frymën, në pritje të emocioneve të fuqishme. Interpretimet bindëse të aktorëve kryesorë intensifikojnë nivelin emocional dhe energjinë në dhomë. Interpretimi i shkëlqyer dhe i hirshëm i tre aktoreve të reja të mrekullueshme Dia Zyrafete Cavdarbasha, Rina Vatovci, dhe Emine Demarovski, që luajnë rolin e Egzonës nëntë-vjeçare, mbetet në zemër dhe në mendje të publikut me sinqeritetin e tyre të shquar. Interpretimi i shkëlqyer i aktorit mahnitës Kristofor Lulaj, që luan Gëzimin, i aktores së veçantë Maxemilian Corkum, që luan nënën dhe të talentuarin Nikolin Gjoklaj, që luan babanë, i jep publikut atë gjë për të cilën ata kanë qenë në pritje – të dëshmojnë një histori të vuajtëshme të familjes Kunoviku, histori që të thyen zemrën.
“Duke parë skenën, ku familja është së bashku, e ulur në verandë, ndjeva një buzëqeshje për disa sekonda. Por ishte trishtuese, sepse po përballesha përsëri me të njëjtin realitet” tha Gëzim Kunoviku. “Më e rëndësishmja është se regjisori ishte në gjendje t’i tregojë publikut amerikan një histori të vërtetë të të mbijetuarve të luftës reale. Unë jam i sigurt, se kjo ishte diçka e paparë për ta, shumë ndryshe nga lajmet që shikon në TV apo një dokumentar. Publiku ishte shumë kurioz të dinte se si ia kemi kaluar dhe ata na bënë shumë pyetje interesante. Më vjen mirë që isha në gjendje të falënderoja personalisht të gjithë njerëzit e mëdhenj të këtij vendi për mbështetjen e tyre, veçanërisht për atë që Amerika ka bërë për Kosovën” shtoi ai.
“Si një refugjate kosovare, kjo histori është e rëndësishme, sepse ajo i tregon botës se çfarë kanë vuajtur njerëzit në vendin tim. Publiku amerikan e pëlqeu shumë këtë dramë, dhe kushdo që e ka parë nuk do ta harrojë kurrë përvojën e hidhur të Egzonës. Unë mezi pres ta shfaqim këtë dramë në pjesë të tjera të Shteteve të Bashkuara, dhe më pas në Kosovë dhe Shqipëri” tha producentja Diana Cena.
